wielkie światła naszej kultury zgaszone po ostatniej wojnie, założone zostały w XVI i XVII wieku w Wilnie i we Lwowie przez królów polskich. Obecnie służą one kulturze litewskiej i ukraińskiej. W XVII wieku w Połocku powstało Kolegium Jezuickie (późniejsza Akademia Połocka), a w Krzemieńcu na Wołyniu, z inicjatywy Tadeusza Czackiego, Liceum Krzemienieckie, zwane Atenami Wołyńskimi ze względu na wysoki poziom nauczania. Uczelnie te otwarte były dla młodzieży wszystkich nacji, religii i wyznań. Na Kresach powstały historyczne twierdze Rzeczypospolitej, dziś przyciągające turystów i wspaniałe rezydencje arystokracji, będące ośrodkami kultury, dzieł sztuki, polskich i zagranicznych wydawnictw, bibliotek. Także często piękniejsze, niż w centralnej Polsce kościoły i klasztory, bogate w dzieła sztuki sakralnej. Przejęła je zwykle Cerkiew prawosławna.

          Na Białorusi i na Ukrainie pozostała wielka część dziedzictwa kulturowego Rzeczypospolitej. Można się o tym przekonać odwiedzając dziś tamtejsze miasta i miasteczka. Jego dawną świetność ukazują najczęściej kościoły i historyczne nekropolie, np. w Wilnie, we Lwowie, w Żytomierzu. Są to świątynie wiary, a jednocześnie pomniki historii..W wyniku trwającej kilkadziesiąt lat w PRL nieobecności Kresów w nauczaniu szkolnym na każdym poziomie i w mediach, niewielu współczesnych Polaków zdaje sobie z tego sprawę. W ciągu ostatnich 25 lat ukazało się wiele cennych publikacji przedstawiających kulturowe i historyczne bogactwo Kresów.

          Trudne losy Polaków na Kresach, walka o przetrwanie i tożsamość narodową, wymagała wyjątkowego hartu ducha, a nierzadko heroizmu. To, oraz pogranicze różnych narodowości, kultur, języków i religii, kształtowało ludzi o wielkich talentach i mocnych charakterach o wiele częściej, niż gdzie indziej.

          Trudno byłoby ukazać wybitnych i znanych polskich polityków, żołnierzy, twórców literatury, malarzy, muzyków i ludzi Kościoła pochodzących z Kresów. Pomijając dawniejsze czasy byli nimi między innymi: Adam Czartoryski, Tadeusz Kościuszko, Józef Piłsudski, Witold Pilecki, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Eliza Orzeszkowa, Józef Kraszewski, sławny Conrad (Konrad Korzeniowski), Maria Rodziewiczówna, Czesław Miłosz, Stanisław Moniuszko, Ignacy Paderewski, Karol Szymanowski, ks. Aleksander Jełowicki, długoletni i zasłużony rektor historycznej, Polskiej Misji Katolickiej w Paryżu, abp Zygmunt Szczęsny Feliński, abp Józef Teodorowicz obrządku ormiańskiego ze Lwowa, kard. Władysław Rubin i wielu innych.

          Historia, kultura i polska pamięć historyczna nierozerwalnie związana jest z Kresami. Ilustracją tego stwierdzenia mogą być słowa Papieża Jana Pawła II wypowiedziane podczas spotkania z Polakami w kościele Świętego Ducha w Wilnie, w czasie jego wizyty na Litwie we wrześniu 1993 roku. Wyraził w nich to, co odczuwały całe pokolenia Polaków i co wielu odczuwa dzisiaj. Powiedział wówczas: Nigdy w życiu nie byłem w Wilnie. Jestem tu po raz pierwszy. Równocześnie można powiedzieć, że przez całe moje życie, przynajmniej od czasu, kiedy doszedłem do świadomości, stale byłem w Wilnie. Byłem w Wilnie myślą i sercem, można powiedzieć całym moim jestestwem, przynajmniej w jakimś jego szczególnym wymiarze. I to mi pozostało również w Rzymie, może nawet jeszcze bardziej[13]. Kresy w ogromnym stopniu ukształtowały polskość i bez świadomości Kresów nie ma pełnej polskiej świadomości[14].

           4.Polacy na Kresach po rozbiorach Polski.

          1/ „Arki polskości”.

          Rozbiory Polski rozpoczęły trwający do dziś dramat Polaków na Kresach. Pierwszym jego aktem były represje caratu w XIX w. po kolejnych powstaniach polskich. Po Listopadowym, w wyniku zarządzonej przez cara Aleksandra II weryfikacji dyplomów szlacheckich, tylko na Ukrainie 340 tys. zubożałej szlachty zostało, w latach 1832-1863, spisanej do stanu chłopskiego[15]. Był to cios dla niej bardzo dotkliwy, bo degradujący ją społecznie. Podlegała odtąd poborowi rekrutów, służbie wojskowej przez 21 lat i pozbawiona została dostępu do szkół. Podobny proces miał miejsce na Białorusi. Jego celem była jej rusyfikacja i wyniszczenie narodu polskiego. Jeśli ogromna większość tej ludności, już w stanie chłopskim, jej nie uległa, to jedynie dzięki mocnej więzi z Kościołem katolickim obrządku rzymskiego, w którym obok łaciny będącej barierą dla rusyfikacji, panował język polski.

          Po Powstaniu Styczniowym dziesiątki tysięcy jego uczestników zostało deportowanych na Syberię, a ich majątki zostały skonfiskowane. To była tylko część represji. Do rewolucji bolszewickiej ośrodkami kultury polskiej i „arkami polskości” były na Kresach dwory arystokracji i ziemiaństwa. Niezwykły był ich wpływ na niepolskie otoczenie. Na Wileńszczyźnie po Powstaniu Styczniowym, w czasie największego antypolskiego ucisku, kontrast między polską kulturą dworów szlacheckich i kulturą reprezentantów władzy carskiej sprawił, że samorzutnie spolonizowały się tam wsie etnicznie litewskie. Dziś także możemy

[13] Papież Jan Paweł II do Polonii i Polaków za granicą 1979-2003. Przemówienia, listy, telegramy. Opracowanie ks. Roman Dzwonkowski SAC, Wyd. Apostolicum 2012, s. 162.

[14] Por. Bronisław Wildstein, Świat utracony, „Do Rzeczy”. Historia, Nr 8/2013, s. 87.

[15] Por. Daniel Beauvois, Polacy na Ukrainie 1831-1863. Szlachta polska na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie. Paryż 1988, s. 127. 139.

spotkać na Kresach Polaków z wyboru, ludzi innej niż polska narodowości, którzy, po zetknięciu się z kulturą polską i poznaniu jej, wybrali samoidentyfikację z polskością i z duchowym dziedzictwem polskiego narodu[16].

          2/ Martyrologium polskiej ludności kresowej w ZSRS w latach 30.

          Publikacje polskie i inne z ostatnich kilkunastu lat ukazały rozmiary tragicznych losów Polaków na tych Kresach, które po traktacie ryskim znalazły się w granicach Rosji Sowieckiej. Według spisu ludności ZSRS z 1926 r. było ich tam 593 tys. Na Białorusi 97 tys., na Ukrainie 496 tys. W rzeczywistości ludności określającej się jako Polacy, było nie mniej niż 300 tys. na Białorusi, a na Ukrainie ponad 650 tys.[17] W sumie blisko milion.

          Ich przywiązanie do Kościoła katolickiego, odrzucanie komunistycznego ateizmu i obrona przed kołchozami, obudziła wrogość i nienawiść władzy sowieckiej. Przybrała one zbrodnicze formy i ogromny zasięg. Jedynie w czasach Wielkiego Terroru pod koniec lat 30., od 15 sierpnia 1937 do 15 listopada 1938 r., aresztowanych i skazanych zostało 140 tys., z czego 111tys. rozstrzelano[18] na podstawie sfingowanych zarzutów szpiegostwa na rzecz Polski, Japonii i innych państw. Do tej liczby trzeba dodać rodziny aresztowanych. Wówczas liczba represjonowanych wyniesie 200 tys. Sam fakt bycia Polakiem i praktykującym katolikiem wystarczał do skazania na łagry i na śmierć. Nie było rodziny, która by nie straciła kogoś bliskiego i nie cierpiała z powodu antypolskich represji[19]. Było to ludobójstwo z powodów etnicznych. Wszyscy, niezależnie od miejsca zamieszkania, zaliczeni zostali do tzw. „wrogów ludu” („wragi naroda”). To określenie uzasadniało wyroki skazujące na łagry lub rozstrzelanie. Lata 1936-1939 były prawdziwym holokaustem Polaków[20].

          Na Ukrainie Polacy stanowili zaledwie 1,5% populacji, lecz aż 18,9% skazanych w latach 1937-1938 [21]. Wcześniej, w 1936 r., z Zachodniej części Ukrainy graniczącej z Polską, wywiezionych zostało do Kazachstanu ok. 60 tys. Polaków.

          Na Białorusi Polacy z sowieckiej republiki białoruskiej i Kresów II RP, ginęli od 1937 r. do 1941 r. w Kuropatach k. Mińska. Zamordowanych zostało tam co najmniej kilkadziesiąt

[16] Por. Aleksander Siomionow, Polak z wyboru, Lublin – Lida 2011.

[17] Por. Mikołaj Iwanow, Pierwszy naród ukarany. Polacy w Związku Radzieckim 1921-1939, Warszawa - Wrocław 1991, s. 72, 82.

[18] Stéphane Courtois, Nicolas Werth, J.-L. Panne, A. Paczkowski, K. Bartošek, J.-L. Margolin, Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Warszawa 1999, s. 344.

[19] Piotr Kościński, Skazanie w każdym domu, „Rzeczpospolita. Plus Minus” , 17-18 Marca 2012, s. P16.

[20] Por. „Najwyższy Czas!”, 7 Marca 2009, Nr 10 (961).

[21] Por. Hiroaki Kuromiya, Głosy straconych, Warszawa 2008, s. 192.

tys. osób, w ogromnej mierze Polaków[22]. Na Ukrainie podobne miejsca były w Winnicy, Kamieńcu Podolskim i Płoskirowie (od 1953 r. Chmielnickij). Miejscami męczeństwa katolickiej ludności polskiej były niekiedy podziemia kościołów, np. w Kamieńcu Podolskim, w Połonnem i w Latyczowie na Ukrainie, w Mozyrzu na Białorusi. Nieznana jest liczba tych, którzy zginęli w łagrach, więzieniach i na zesłaniu.

          Ogólna liczba strat społeczności polskiej w ZSRS do 1941 r., oceniana jest na 30% stanu z końca lat 20[23]. Według danych rosyjskiego Stowarzyszenia „Memoriał”[24], odsetek represjonowanych Polaków przekracza wielokrotnie odsetek podobnie traktowanych osób innej narodowości. Należą oni, zdaniem badaczy tej instytucji, do narodowości najbardziej prześladowanych w ZSRS ze względów religijnych i narodowych[25]. W ostatnich latach ukazało się na ten temat wiele przejmujących prac historycznych.

          3/ Lata II wojny światowej

          Zajęcie 17 września 1939 r. przez Armię Czerwoną połowy terytorium II Rzeczypospolitej było początkiem nowego dramatu ludności polskiej i ostatecznej zagłady dawnych Kresów. Już w dniu wtargnięcia wspomnianej armii do Polski rozpoczęły się areszty i eksterminacja jej warstwy przywódczej: inteligencji, ziemiaństwa, urzędników państwowych i księży. Bez wieści zginęło, jak się ocenia, kilkadziesiąt tysięcy osób. Kilka miesięcy później rozpoczęła się największa w dziejach Polski deportacja do Rosji Północnej, na Syberię i do Kazachstanu. Do czerwca 1941 r. objęła ona ok. milion osób, w ogromnej większości Polaków. Po ataku Niemiec na ZSRS 22 czerwca 1941 r. wycofujące się oddziały NKWD wymordowały kilkanaście tysięcy osób więzionych we wszystkich większych miastach na Kresach, w tym 42 księży. Z kolei w czasie okupacji niemieckiej, w latach 1942-1944, odziały UPA dokonały okrutnej eksterminacji ponad stu tysięcy ludności polskiej na Wołyniu i w dawnych województwach południowo wschodnich Polski.

          Dziś ta ostatnia część Kresów przypomina Polakom mityczną Atlantydę, krainę o bogatej kulturze i cywilizacji, którą zniszczyły trzęsienia ziemi i zatopiły wody morskie[26]. Nieodwracalnie zniszczona została odwieczna struktura społeczna, ekonomiczna i kulturowa Kresów. Na Wołyniu i Podolu w ciągu ostatnich dwudziestu lat wyłoniły się wprawdzie

[22] Por. Jewgienij Gorelik, Kuropaty. Polski ślad, Warszawa 1996, s. 7, 61, 65. Dokładna liczba nie jest znana, gdyż wszystkich grobów nie zbadano. Wymieniana jest liczba 250 tys.

[23] Mikołaj Iwanow, Pierwszy naród ukarany. Polacy w Związku Radzieckim 1921-1939, Warszawa – Wrocław 1991.dz. cyt., s. 372, 377.

[24] MEMORIAŁ- stowarzyszenie rosyjskie zajmujące się badaniami historycznymi i propagowaniem wiedzy o ofiarach sowieckich, w tym stalinowskich represji, a także obroną praw człowieka w krajach byłego ZSRS.

[25] Repressii protiw Poliakow i polskich grażdan. Red. A. E. Gurianow, Moskwa 1997. MEMORIAŁ, s. 3.

[26] Opisał ją znany filozof grecki Platon, żyjący w V w. przed n. Chr. Miała istnieć nad Oceanem Atlantyckim

niektóre jej elementy w postaci kościołów, lecz już rozbrzmiewa w nich często inny niż poprzednio język i śpiew. W przeciwieństwie do poprzedniego okresu, główne skupiska Polaków na Ukrainie istnieją obecnie za przedwojenną wschodnią granicą Polski, w obwodzie żytomierskim, chmielnickim i winnickim.

          4/ Polacy na Kresach w powojennym systemie sowieckim.

          Na Kresach Wschodnich I i II RP, włączonych w 1945 r. do Białorusi i Ukrainy, pozostało po wojnie, według spisu ludności z 1959 r., ponad 900 tys. ludności polskiej. Dwadzieścia lat później było jej już tylko 636 tys.[27]. W rzeczywistości liczba ta była znacznie wyższa. W czasie spisów często bez pytania zapisywano Polaków do narodowości białoruskiej lub ukraińskiej[28]. Polaków o różnym stopniu identyfikacji z polskością jest na Kresach znacznie ponad dwa miliony. Polacy na Białorusi są trzecią, po Białorusinach i Rosjanach, grupą narodową i największym skupiskiem Polaków poza granicami Polski. Jednak młode ich pokolenie, nie znając historii i kultury polskiej bardzo często wybiera już białoruską opcję narodowościową.

          Bezpośrednio po wojnie, w latach 1945-1952, z ziem II RP miała miejsce nowa, ostatnia już fala deportacji na Syberię i do Kazachstanu. Objęła 35 tys. ludności polskiej, zaliczonej do tzw. kułaków[29]. Ponadto około tysiąc żołnierzy z Armii gen. Władysława Andersa, którzy po wojnie wrócili z Zachodu do siebie, już na Białorusi, na Litwie i na Ukrainie, zostało wraz rodzinami deportowanych na Syberię[30]. Wszyscy przeżyli grabież i zniszczenie dorobku całych pokoleń i znaleźli się na najniższym szczeblu drabiny społecznej. Ogromna większość w kołchozach i w fatalnej sytuacji materialnej. Przez pierwsze lata

[27] Por. Piotr Eberhardt, dz. cyt. s. 228, 232.

[28] Bardzo często miało miejsce zapisywanie Polaków bez ich wiedzy i zgody, do innej narodowości. Dotyczyło to szczególnie Białorusi. Ilustracją tych działań może być list jednego z mieszkańców tej republiki do redakcji tygodnika polskiego „Głos znad Niemna” ukazującego się w Grodnie. Pisał w nim: Pochodzę z byłego obwodu Małodeczeńskiego, gdzie w latach 1949-1950 wszystka ludność polska tu zamieszkująca była brutalnie w sto procent przepisana na Białorusinów. Zrobiono to było z moimi rodzicami i całą rodziną, więc i ja w przeszłości w moim służbowym życiorysie musiałem odziedziczyć przypisaną stalinowskim totalitaryzmem tą drugą narodowość. W czasie chruszczowskiej odwilży w 1957 r. próbowałem odzyskać utraconą narodowość, lecz, niestety, tylko w ciągu miesiąca mogłem cieszyć się sukcesem po czym znów odebrano mi paszport z wpisem Polak. W 1970 r. w sprawie pomocy odzyskania tożsamości narodowej zwracałem się do Ambasady Polskiej w Moskwie. W rozmowie Ambasador współczuwał mi z istniejącej dyskryminacji Polaków ZSRR, lecz jednocześnie radził pogodzić się z zaistniałą sytuacją, gdyż walka o godność narodową może mieć fatalne skutki, a Ambasada Polska nic nie ma do powiedzenia w tej sprawie przed rządem sowieckim i dał mi do zrozumienia, że oni tu w Moskwie, bardziej się boją władz niż mieszkający tu Polacy. „Głos znad Niemna” (Grodno), 15 II 1992 nr 3/14/, s. 10.

[29] Por. Adam Białous, Porażająca skala deportacji, „Nasz Dziennik”, 25 IV 2012, s. 4.

[30] Por. Spod Monte Cassino na Sybir. Deportacja byłych żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie z Białorusi, Litwy i Ukrainy w 1951 roku, Warszawa 1998. Opracował Przemysław P. Romaniuk.

kołchozy nie płaciły za pracę. Władze sowieckie dokładały wszelkich starań, by zdepolonizować Kresy Wschodnie.

          Przez dwa pokolenia Polacy na Łotwie, Białorusi i Ukrainie nie posiadali oświaty w języku polskim i podlegali silnej presji asymilacyjnej. Z tego powodu ogromna większość z nich utraciła znajomość języka ojczystego. Szkoły polskie istniały tylko na Litwie. Jednak asymilacja językowa nie oznaczała wynarodowienia, choć je ułatwiała. W sferze codziennej komunikacji gwara białoruska (tzw. język „tutejszy” lub „prosty”), język ukraiński i rosyjski istniał i nadal istnieje, razem z polską świadomością narodową. Tylko w sferze sakralnej Polacy przywiązywali wielkie znaczenie do języka polskiego. Był on bowiem dla nich i jest nadal najważniejszym znakiem polskiej przynależności narodowej i duchowej tożsamości.

          5/ Ostatnie ćwierćwiecze.

          Tzw. „pieriestrojka”, a następnie rozwiązanie ZSRS pod koniec 1991 r., obudziło nadzieje Polaków na Kresach. Na Łotwie, Litwie, Białorusi i Ukrainie powstały Związki Polaków mające na celu niesienie pomocy ludności polskiej w zachowaniu języka, kultury i łączności z Macierzą. W ich ramach powstał cały szereg różnych, lokalnych stowarzyszeń o tych samych zadaniach. Spełniają one ważną rolę w tej dziedzinie. Dzięki pomocy z kraju powstała prasa w języku polskim oraz pewna liczba szkół i punktów nauczania języka polskiego. Młodzież polskiego pochodzenia, dzięki stypendiom rządu polskiego i innym (Fundacja Jana Pawła II) zaczęła udawać się na studia do Polski.

          W ciągu ostatnich 25 lat Polacy na Kresach osiągnęli pewne sukcesy, lecz przeżyli także porażki i rozczarowania, w stosunku do władz miejscowych i władz w Polsce. Powrót do własnej tradycji, kultury i języka został utrudniony.

          Swój stosunek do krajów zamieszkania i do Polski Związki Polaków na Kresach wyrażają w następujących słowach: Litwa naszą Ojczyzną – Polska naszą Macierzą. Białoruś naszą Ojczyzną – Polska naszą Macierzą. Ukraina naszą Ojczyzną – Polska naszą Macierzą. Ciekawe jest hasło Polaków z Wilna. Wyrażone w tamtejszym języku brzmi ono: „Wilna moja i twoja, Vilnius Man ir tavo”[31]

          5. Kościół katolicki a Polacy na Kresach

[31] Por. Kamil Pecela, Kobyłka, toczyłka i mobilnik, „Nowa Europa Wschodnia”, Nr 3-4/2013, s. 109.

Kościół katolicki był zawsze na Kresach ostoją polskości. Nie było to, rzecz jasna, jego celem. Był nią dlatego, że ogromną większość jego wiernych stanowili Polacy i Kościół zapewniał im opiekę religijną w tym języku, jaki pragnęli mieć w kościele, to znaczy w języku polskim. Poza kościołami nie miał on w przestrzeni publicznej żadnych praw w czasach carskich i w ZSRS. Dzięki polskiej hierarchii, duchowieństwu w terenie i samym wiernym, nie powiódł się w XIX w. plan caratu wprowadzenia do kościołów języka rosyjskiego zamiast polskiego[32]. Władze sowieckie nie ingerowały w sprawę języka w kościołach, lecz je zamykały i likwidowały.

          Za panowania komunizmu na Kresach Wschodnich I RP przez lat 70, a na Kresach II RP przez lat 50, nie ukazał się ani jeden druk religijny w języku polskim. Modlitewniki i teksty pieśni kościelnych przepisywano ręcznie w tym języku, lecz często już alfabetem rosyjskim, ponieważ polski już nie wszyscy znali. Były one dla wielu osób podręcznikami języka polskiego. Przez swój związek z religią i wiarą nabierał on swoistego, sakralnego charakteru. Teksty modlitw i pieśni w języku polskim znali doskonale na pamięć. W czasach pierestrojki i później, pojawiły się modlitewniki drukowane cyrylicą w języku polskim lub dwujęzyczne.

          Dla zrozumienia obecnej sytuacji Polaków w Kościele na Kresach należy przypomnieć dwa charakterystyczne zjawiska, nieznane w Polsce. Otóż Polacy na Białorusi i na Ukrainie, choć są tam mniejszościami narodowymi, to jednak stanowią nadal znaczną większość wiernych tego Kościoła.

          Kolejne, typowe dla Kresów zjawisko to fakt, że Polacy na co dzień zwykle nie mówią po polsku, nawet gdy znają ten język,